Μακρυγιάννης

I

(Γιάννης Τριαντάφυλλου ή Τριανταφυλλοδημήτρης, Αβορίτη Δωρίδας, Φωκίδα 1797 – Αθήνα 1864). Αγωνιστής του 1821, στρατηγός και πολιτικός. Ο συγγραφέας των απαράμιλλων για το ύφος τους Απομνημονευμάτων έλαβε το παρωνύμιο Μ., χάρη στο ψηλόλιγνο ανάστημά του· με αυτό το παρωνύμιο όμως έμελλε να μείνει στην ιστορία. Η οικογένεια του –φτωχοί γεωργοποιμένες, κατεστραμμένοι από τις επιδρομές των Τουρκαλβανών– κατέφυγε στη Λιβαδειά όταν ο Μ. ήταν ακόμα βρέφος. Εκεί αργότερα οι δικοί του τον έβαλαν υπηρέτη σε σπίτια νοικοκυραίων. Το 1811 πήγε στην Άρτα, παραπαίδι σε κάποιο πλουσιόσπιτο, γρήγορα όμως γνωρίστηκε με τους πραματευτάδες του παζαριού, δανείστηκε χρήματα, ξανοίχτηκε σε μικροεπιχειρήσεις και πέτυχε. Με τα πρώτα κέρδη «έφτιασε ντουφέκι ασημένιο, πιστόλες και άρματα». Από τότε επιδόθηκε αποκλειστικά στο εμπόριο και «καζάντησε του Θεού τα ελέγη»: σπίτια, υποστατικά, χιλιάδες γρόσια. Η μύησή του όμως στη Φιλική Εταιρεία άλλαξε τις φιλοδοξίες του και τις προοπτικές του για το μέλλον. Αφιερώθηκε ολόψυχα «στην ανάγκην της πατρίδος». Η Επανάσταση τον βρήκε στην Πάτρα, απεσταλμένο των Φιλικών της Άρτας για να συλλέξει πληροφορίες. Κινδύνεψε να συλληφθεί, αλλά ξέφυγε με τεχνάσματα, πέρασε στο Μεσολόγγι και από εκεί στην Άρτα, όπου όμως τον συνέλαβαν οι Τούρκοι ως ύποπτο, και τον έκλεισαν στο κάστρο: δυόμισι μήνες «σίδερα στα ποδάρια, ξύλο και παιδεμούς πλήθος». Κατόρθωσε τελικά να δραπετεύσει και να φτάσει στο στρατόπεδο του «αθάνατου» Γώγου Μπακόλα, απ’ όπου ξεκίνησε η στρατιωτική του σταδιοδρομία.

Πήρε μέρος στην απελευθέρωση της Άρτας και οργάνωσε την επιχείρηση μεταφοράς του ελληνικού πληθυσμού της πόλης στο Βραχώρι και στο Μεσολόγγι. Εκεί αρρώστησε τον χειμώνα του 1821-22 και αποσύρθηκε στα Σάλωνα. Συνεργάστηκε στη συνέχεια με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και τον Γκούρα. Μαζί τους έφτασε στην απελευθερωμένη Αθήνα τον Αύγουστο του 1822. Έγινε πολιτάρχης, αξίωμα μεταξύ δημάρχου και στρατιωτικού διοικητή της πόλης. Στο μεταξύ είχαν αρχίσει οι ανταγωνισμοί και οι εσωτερικές διενέξεις. Το καλοκαίρι του 1823, με εντολή του Ανδρούτσου, ο Μ. πήγε στη Σαλαμίνα για να διαλύσει το Εκτελεστικό και τη Βουλή. Εκεί όμως τον προσεταιρίστηκαν οι κυβερνητικοί και τον έκαναν χιλίαρχο. Από κοινού με τον Νικηταρά ανέλαβε διάφορες αποστολές στη Ρούμελη και στον Μοριά. Η μεγάλη δόξα όμως, κερδισμένη με το αίμα του, την προσωπική του παλικαριά και τη στρατηγική του ιδιοφυΐα, ήρθε αργότερα, κυρίως σε τρεις επιχειρήσεις: στην πολιορκία του Νεόκαστρου από τον Ιμπραήμ (Μάρτιος-Μάιος 1825), στη μάχη των Μύλων (Ιούνιος 1825) και στην πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών από τον Κιουταχή (Αύγουστος-Νοέμβριος 1826). Εκεί ο Μ. πληγώθηκε πέντε φορές, στο πόδι και στο κεφάλι: «μπήκε του φεσιού το μπάλωμα εις το κόκκαλο, εις την πέτζα του μυαλού... στράγγιξε το αίμα».

Με την άφιξη του Καποδίστρια πίστεψε ότι τελείωσαν τα δεινά της πατρίδας, γρήγορα όμως απογοητεύτηκε και προσχώρησε στην αντιπολίτευση. Την ίδια οδυνηρή απογοήτευση γνώρισε και με τον Όθωνα. Άνεργος στρατιωτικός, αχρείαστος πια μετά τη λήξη του πολέμου, έβλεπε με πικρία του ξένους, τους άκαπνους πολιτικούς και καλαμαράδες όχι μόνο να νέμονται την εξουσία και το δημόσιο χρήμα, αλλά και να κατατρέχουν τους παλιούς αγωνιστές και καπεταναίους: «αυτήνοι απόλυτοι αφεντάδες κι εμείς είλωτες και τρύπιες σκούφιες... Σιχάθηκα τέτοια λευτεριά». Στο μεταξύ, από το 1833 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, πατρίδα της γυναίκας του (το γένος Σκουζέ), και εκλεγόταν σχεδόν αδιάλειπτα δημοτικός σύμβουλος. Ήταν δημοφιλής, ιδιαίτερα στις λαϊκές συνοικίες, ενώ διατηρούσε πάντοτε την επιρροή του στους παλαίμαχους Ρουμελιώτες αγωνιστές, που περιπλανούνταν αργόσχολοι στην πρωτεύουσα περιμένοντας κάποια σύνταξη, μια θέση ή έναν γεωργικό κλήρο. Από τις τάξεις αυτές ο Μ. άρχισε να στρατολογεί πιστούς, να τους ορκίζει για τον νέο ιερό σκοπό, που θα έσωζε την πατρίδα από την αδικία και την τυραννία των Βαυαρών: Σύνταγμα και εθνική συνέλευση.

Η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 ξεκίνησε από το σπίτι του· ο ίδιος ήταν ένας από τους πρωτεργάτες της. Οι Αρτηνοί πρόσφυγες στην Πάτρα τον εξέλεξαν αντιπρόσωπο στην εθνική συνέλευση, αρμόδια για την κατάρτιση του Συντάγματος. Εκφωνούσε λόγους για τα δίκαια των αγωνιστών, για την ανάγκη ομονοίας, για την πατρίδα, για τη θρησκεία· όμως δεν εισακούστηκε. Τα κόμματα, που αντιπροσώπευαν κυρίως την ανερχόμενη αστική τάξη και τους μεγαλογαιοκτήμονες, επηρεάζονταν από τις ξένες πρεσβείες και ήταν παραδομένα σε ατέλειωτες διαμάχες. Ο Μ. ήταν εναντίον όλων αυτών των «μπερμπάντηδων». Τον ενοχλούσαν και τα ευρωπαϊκά ήθη που είχαν εισβάλει στη νέα πρωτεύουσα, η επιδίωξη του πλουτισμού και της καλοπέρασης, η αδιαφορία για τη θρησκεία. Αποφάσισε να αποτραβηχτεί στο σπίτι του: «Δεν ματαμπαίνω εγώ εις τα πολιτικά, να δουλεύω τιμίως και να με θεατρίζουν με τις φημερίδες». Όταν όμως εκτίμησε ότι τα πράγματα έφτασαν στο απροχώρητο, κινητοποίησε τους άνεργους αγωνιστές και απείλησε την κυβέρνηση. Γι’ αυτό συχνά διώχθηκε, δικαστικά, αλλά και ανεπίσημα, με μπράβους που δύο-τρεις φορές μάλιστα αποπειράθηκαν να τον δολοφονήσουν. Το 1851 τον συνέλαβαν ως οργανωτή κινήματος για την ανατροπή του καθεστώτος. Οι φίλοι του φάνηκαν απρόθυμοι να προσέλθουν στο δικαστήριο για να αναιρέσουν τις κατηγορίες των ψευδομαρτύρων. Καταδικάστηκε λοιπόν σε ισόβια δεσμά. Τρία χρόνια αργότερα αποφυλακίστηκε από τον τότε υπουργό των Στρατιωτικών, Δημήτριο Καλλέργη, παλιό του συνεργάτη στην Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου. Αυτή η περιπέτεια όμως τον συνέτριψε ψυχικά· κλείστηκε στον εαυτό του. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του τον κυρίευσε ένας έντονος θρησκευτικός μυστικισμός. Σε ένα τετράδιο με τίτλο Οράματα και θάματα κατέγραφε αποκαλυπτικά όνειρα, συνομιλίες του με την Παναγία και τους αγίους. Το έργο αυτό του Μ. έμεινε ανέκδοτο και άγνωστο.

Το έργο όμως που τον έκανε πασίγνωστο και έδωσε νέα διάσταση στην προσωπικότητα του Μ. είναι τα Απομνημονεύματά του. Με την έκδοσή τους, ο Μ. δεν είναι πια μόνο ένας αγωνιστής, μεγάλος έστω, της Επανάστασης του 1821, αλλά αποτελεί συγχρόνως ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, και ακόμα μια εθνική μορφή με τεράστια ηθική ακτινοβολία.

Το χειρόγραφο των Απομνημονευμάτων έμεινε άγνωστο και καταχωνιασμένο επί μισό αιώνα. Το βρήκε ο Ιωάννης Βλαχογιάννης το 1901 και, μετά από πολύμοχθη εργασία μεταγραφής του δυσανάγνωστου κειμένου, το εξέδωσε το 1907. Εκτός από τον Βλαχογιάννη, όμως, κανείς άλλος δεν είδε ποτέ το χειρόγραφο. Το γεγονός αυτό γέννησε την υποψία ότι ο εκδότης επενέβη στο κείμενο περισσότερο απ’ όσο έπρεπε. Μετά τον θάνατο του Βλαχογιάννη το χειρόγραφο δεν βρέθηκε στα κατάλοιπά του. Υπήρχε η πληροφορία –και η ελπίδα– ότι το πολύτιμο χειρόγραφο είχε εγκιβωτιστεί για λόγους ασφαλείας, λίγο πριν από τον πόλεμο, μαζί με άλλους κώδικες της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας. Πρόσφατα όμως αποδείχθηκε ότι δεν υπήρχε ούτε εκεί. Οι πιθανότητες καταστροφής του φαίνονται τώρα μεγαλύτερες.

Τα Απομνημονεύματα του Μ. καλύπτουν κυρίως την περίοδο 1821-51. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, που αναφέρεται στα γεγονότα της Επανάστασης και στην εποχή του Καποδίστρια, γράφτηκε μεταξύ των ετών 1829 και 1832· το υπόλοιπο αργότερα, κατά περιόδους. Ο Μ. άρχισε να γράφει τα Απομνημονεύματά του στο Άργος. Εκεί, όπως αναφέρει ο ίδιος, «για να μην τρέχω εις τους καφενέδες και σε άλλα τοιούτα, και δεν τα συνηθώ –ήξερα ολίγον γράψιμο, ότι δεν είχα πάγει εις δάσκαλο από τα αίτια όπου θα εξηγηθώ, μην έχοντας τους τρόπους– περικαλούσα τον έναν φίλον και τον άλλον και μ’ έμαθαν κάτι περισσότερον»· ευτυχώς, όχι περισσότερο απ’ όσο χρειαζόταν. Με τα γράμματα αυτά –τα 24 της αλφαβήτου, χωρίς τόνους, πνεύματα και σημεία στίξης, χωρίς διαγραφές ή διορθώσεις και επεξεργασίες εκ των υστέρων– ο Μ. έγραψε ένα μνημειώδες έργο. Δεν είναι μια απλή αυτοβιογραφία, γιατί προσφέρει μια συνολική εικόνα των ανθρώπων, των γεγονότων και της εποχής. Αλλά ούτε η αναμφισβήτητη αξία του ως ιστορικού ντοκουμέντου είναι το στοιχείο εκείνο που καθιστά το έργο μοναδικό. Ο απαράμιλλος, ο ανεπανάληπτος χαρακτήρας των Απομνημονευμάτων του Μ. οφείλεται στο ύφος και στο ήθος του συγγραφέα: πυκνή, σχεδόν ελλειπτική, φραστική διατύπωση, αλλά πάντοτε σαφής και ανεπιτήδευτη· γλώσσα λαϊκή, γεμάτη δροσιά και χάρη· εύστοχοι αφορισμοί, οξείς χαρακτηρισμοί, γνήσιο χιούμορ· τόνος συχνά επικός που πάλλεται από πάθος και δύναμη, κι άλλοτε πάλι ανθρώπινος, εξομολογητικός, χωρίς να ξεπέφτει σε γλυκερότητες. Είναι στιγμές που ο Μ. –ίσως για πρώτη φορά– ανεβάζει το ποιητικό επίπεδο του δημοτικού πεζού λόγου στο ύψος των κλασικών κειμένων της αρχαιότητας.

Και πέρα από το ύφος –ή, μάλλον, μέσα από το ύφος– προβάλλει το ήθος του συγγραφέα, ένας τύπος Νεοέλληνα που μόνο στην ανεπανάληπτη εκείνη εποχή των παραμονών του 1821 μπορούσε να γεννηθεί. Δεν είναι ο φοβισμένος ραγιάς της τουρκοκρατίας, με τους περιορισμένους ορίζοντες, την ανώριμη εθνική συνείδηση, την παραίτησή του από κάθε δικαίωμα σε τούτο τον κόσμο, ούτε πάλι ο Νεοέλληνας των μετεπαναστατικών χρόνων με τα μικροαστικά ιδεώδη, που αποσυνδέεται σταδιακά από τη ζωντανή παράδοση για να μιμηθεί τους Ευρωπαίους ή τους αρχαίους ημών προγόνους. Είναι ο τύπος του Νεοέλληνα που δημιούργησε την εποποιία του 1821. Τον κυοφόρησε και τον κατεργάστηκε επί αιώνες η ελληνοβυζαντινή δημοτική παράδοση, το ηρωικό πνεύμα του κλεφταρματολισμού, η τραχιά ζωή της ελληνικής υπαίθρου, η πικρή πείρα του ραγιά, το φιλελεύθερο κήρυγμα του Ρήγα και της Φιλικής Εταιρείας. Αν δεν μπόρεσε να προσαρμοστεί στα μετεπαναστατικά πολιτικά και κοινωνικά σχήματα, αυτό δεν μειώνει το ηθικό του ανάστημα. Η Ελλάδα του Καποδίστρια και του Όθωνα ήταν τόσο διαφορετική από εκείνη που είχαν οραματιστεί οι πρωτεργάτες του 1821. Δεν υπήρξε βέβαια ο Μ. ένας άσπιλος, ιδανικός τύπος. Ωστόσο, πέρα από τον τραχύ χαρακτήρα του, τον εκρηκτικό του εγωισμό, την επικριτική του διάθεση και τη δυσπιστία του προς όλους, διακρίνονται τα μονιμότερα στοιχεία της προσωπικότητάς του: η κλίση του για το καλό, η ευαισθησία του στο ωραίο, η αίσθηση του μέτρου, η αγάπη του για την πατρίδα, η αμετακίνητη πίστη του στη δικαιοσύνη και στην ελευθερία.

Η δημοσίευση ενός ανέκδοτου κειμένου του, το 1984, κειμένου έντονης θρησκοληψίας, δεν προσέθεσε κάτι ουσιαστικό στη φήμη του.

Αυτόγραφο του Μακρυγιάννη από τα Απομνημονεύματά του.

Ο στρατηγός Μακρυγιάννης, που θεωρείται και κορυφαίος νεοέλληνας πεζογράφος, εξακολουθεί να θεωρείται έως σήμερα υπόδειγμα αγωνιστή για την αγνότητα των δημοκρατικών του πεποιθήσεων (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα).

II

Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 300 μ., 30 κάτ.) του νομού Ρεθύμνης. Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Κουλουκώνα.